Գիտական աշխարհում առկա ամենամեծ խնդիրներից մեկը գիտական գրականության ոչ բավարար հասանելիությունն է։ Հիմնական խնդիրն այն է, որ գիտական հանդեսների մեծ մասն աշխարհում վճարովի է, և մասնագիտական գրականության ձեռքբերումը, հատկապես սկսնակ հետազոտողների և ուսանողների համար, էժան հաճույք չէ, առավել ևս, որ հաճախ անհրաժեշտ է լինում ունենալ կամ գոնե կարդալ տասնյակ, եթե ոչ հարյուրավոր հոդվածներ ու գրքեր։ Մյուս կողմից, գիտական գրականության մասնավոր հրատարակչական ընկերությունները վաճառվող հոդվածների դիմաց գործնականում ոչինչ չեն վճարում դրանց իսկ հեղինակներին և վերջիններիս գրախոսներին։

Ընդհանուր առմամբ, ստեղծված փակ շղթայից դուրս գալու ելքերի որոնումը հանգեցրել է երկու զուգահեռ միտումների՝ բաց մատչելիության սկզբունքի օրինական ամրագրման շարժմանը և բաց հասանելիություն չունեցող՝ վճարովի գիտական հանդեսների թվային օրինակները համացանցային տեխնոլոգիական հնարավորությունների միջոցով «բացելու» հենային (պիրատային) նախաձեռնություններին։ Պիրատային հարթակները, որպես կանոն, ստեղծվում են անհատական նախաձեռնություններով և նպատակ ունեն գիտական գրականության շրջանառության ներկա համակարգը կազմաքանդելու միջոցով բոլորի համար մատչելի դարձնել հնարավորինս մեծ թվով գիտական հոդվածներ ու գրքեր։

 Գիտելիք բոլորին 

Գիտական գրականության ամբողջական ու զանգվածային, անվճար և ուղղակիհասանելիություն ապահովելու բարդ խնդիրն արմատապես փորձեց լուծել Ղազախստանի քաղաքացի, ազգությամբ հայ ուսանողուհի Ալեքսանդրա Էլբակյանը՝ 2011 թ․ ստեղծելով Sci-Hub կայքը։ Ղազախստանի ազգային տեխնիկական համալսարանի շրջանավարտ, տեղեկատվության պաշտպանության մասնագետ Ալեքսանդրա Էլբակյանը մասնագիտական գրականության մատչելիության խնդրին բախվել էր դեռևս իր դիպլոմային աշխատանքը գրելիս։ Մասնագիտական թվային գրականության հայթայթման ու փոխանակման առցանց համայնքերին ակտիվ մասնակցելով՝ Ալեքսանդրան որոշեց գրել հատուկ ծրագիր՝ սկրիպտ, որը թույլ կտար ավտոմատացնել ողջ գործընթացը և կայքից օգտվողի հարցումով գիտական հոդվածները ներբեռնել համապատասխան հանդեսների կայքերից։ Ներկա պահին կայքը կարող է ավելի քան 47 միլիոն հոդվածի հասանելիություն ապահովել։

Ինչպե՞ս օգտվել

Sci-Hub կայքից օգտվելու համար պարզապես անհրաժեշտ է պատճենել (copy) որևէ կոնկրետ կայքում հրապարակված, սակայն բաց հասանելիություն չունեցող (ոչ ներբեռնելի) հոդվածի էլեկտրոնային հղումը (hyperlink) և տեղադրել Sci-Hub կայքի որոնողական պատուհանում ու «բացել» հղումը։ Օրինակ, եթե անհրաժեշտ է ներբեռնել JSTOR առցանց շտեմարանում հրապարակված հետևյալ հոդվածը՝ Charles Tilly, Observations of Social Process and Their Formal Representations, Sociological Theory, Vol. 22, No. 4 (Dec., 2004), ապա պետք է պարզապես պատճենել հոդվածի հղումը, տեղադրել Sci-Hub կայքի որոնողական պատուհանում և ներբեռնել այն։ 

Որոնման այլ տարբերակ է կայքում տեղադրել գիտական հոդվածի թվային օբյեկտի նույնականացման կոդը (DOI – digital object identifier) կամ բժշկագիտական հոդվածների դեպքում՝PMID նույնականացնող կոդը։ Տեխնիկական պատճառներով ժամանակավորապես չի գործում որոնողական պատուհանում հոդվածի կամ հեղինակի անվանումով ուղղակի որոնման հնարավորությունը։

Ի՞նչ սկզբունքով է գործում Sci-Hub-ը

Կայքից օգտվողի հարցումով նախևառաջ ավտոմատ կերպով ստուգվում է հոդվածի (կամ գրքի) առկայությունը պիրատային մեկ այլ խոշոր հարթակում՝ LibGen-ում (տես ստորև), և եթե այն բացակայում է վերջինում, ապա Ալեքսանդրա Էլբակյանի ստեղծած ծրագրային ապահովումը հնարավորություն է տալիս կայքերում հրապարակված վճարովի հոդվածների բաց հասանելիության արգելափակումը շրջանցելով՝ անհրաժեշտ հոդվածը ներբեռնել համալսարանական պրոքսի-սերվերներից ու այն տրամադրել ընթերցողին։ Կայքի մուտքը պրոքսի-սերվերներ ապահովվում է տվյալ սերվերին հասանելիություն ունեցող համալսարանի գիտնականների կամ ուսանողների տրամադրած բանալի-կոդերի միջոցով։ Յուրաքանչյուր առաջին հարցումով ներբեռնված հոդվածը ներառվում է նաև LibGen կայքի շտեմարանում, և հաջորդ անգամ Sci-Hub-ը հոդվածն այդտեղից տրամադրում է ընթերցողին։ Նման համակարգը թույլ է տալիս կայքին օրական սպասարկել աշխարհի բոլոր ծայրերում ապրող օգտատերերից եկող հարյուր հազարավոր նման հարցումներ։

Sci-Hub կայքի գործունեությունն ու շարունակ համալրվող շտեմարանը չվրիպեցին հրատարակչական խոշոր ընկերությունների աչքից, որոնք տարեկան հարյուր միլիոնավոր դոլարի եկամուտ են ստանում հոդվածների վաճառքից։ 2015 թ․ խոշորագույն հրատարակչական տներից մեկը՝ հոլանդական Elsevier-ը, նաև այլ հրատարակիչների անունից Նյու Յորքի դատարանում հայց ներկայացրեց Sci-Hub-ի դեմ։ 2015 թ․ նոյեմբերին դատարանի որոշմամբ կայքի դեմ գործունեության արգելանք հաստատվեց, սակայն այն փաստացի չի գործում, քանի որ Sci-Hub-ի փաստացի գործունեության տարածքը դուրս է ԱՄՆ իրավազորությունից։ Բացի այդ, դատարանի որոշմամբ կայքը զրկվեց իր հիմնական ենթատիրույթային անվանումից (domain)՝ ԱՄՆ-ի իրավազորության տակ գտնվող sci-hub.org-ից։ Հետագայում կայքը տեղափոխվեց ․io տիրույթ, որը ևս փակվելուց հետո ներկայում գործում է .cc, .bz և .ac տիրույթներում։

Նյու Յորքի դատարանում Elsevier-ը հայց էր ներկայացրել նաև գիտական գրականության հանրայնացման մյուս խոշորագույն հարթակի՝ Library Genesis (LibGen) կայքի դեմ։ Կայքի իրավատերերը և գործունեության փաստացի հասցեն հայտնի չեն (սերվերները հավանաբար տեղակայված են Ռուսաստանում և Նիդերլանդներում)։ Library Genesis-ը գործում է և որպեսշտեմարան, և որպես բաց մատչելիության գիտական ու ոչ գիտական գրականության ներքին որոնողական համակարգ։ Ի տարբերություն Sci-Hub-ի՝ Library Genesis-ի հսկայական շտեմարանում ներառված են ինչպես գիտական հոդվածներ ու գրքեր, այնպես էլ գեղարվեստական գրականություն։ Ինչպես և Sci-Hub-ը, կայքը երկլեզու է՝ անգլերեն և ռուսերեն։ Գրականության մեծ մասը անգլալեզու է, զգալի թվով գրքեր ու հոդվածներ կան նաև ֆրանսերեն, ռուսերեն, գերմաներեն, իսպաներեն և այլ լեզուներով։

Library Genesis հարթակի շտեմարանում գրքերն ու հոդվածները խմբավորված են ըստ թեմատիկ դասակարգումների և ընդգրկում են գործնականում բոլոր գիտական ոլորտներն ու մասնագիտությունները: Առկա է ավելի քան 1 միլիոն գիտական գիրք, և շուրջ 20 միլիոն գիտական հոդված։

Ինչպե՞ս է գործում

Library Genesis կայքի շտեմարաններում գրքերը պահվում են միանգամից մի քանի հայելային սերվերներում (Libgen, Bookfi.org, Bookzz.org և այլն)։ Կայքի գլխավոր էջի որոնողական պատուհանում հնարավոր է հարցում կատարել՝ նշելով գրքի անվանումը, կամ հեղինակի անունը, կամ որևէ բանալի բառ (բառեր)։ Որոնման արդյունքում կարտածվեն հնարավոր բոլոր արդյունքները, որոնք հասանելի են հայելային սերվերներից որևէ մեկից ներբեռնելու համար (որևէ առանձին սերվերում գրքի բացակայության դեպքում հնարավոր է ներբեռնել մյուսից)։ Օրինակ, գլխավոր պատուհանում «nuclear physics» բանալի-բառերի որոնման արդյունքում հայտնաբերված 562 գրքերից մեկը՝  Advanced course in modern nuclear physics, հնարավոր է ներբեռնել ինչպես ուղղակիորեն գրքի վերնագիրը բացելիս, այնպես էլ ներքևում նշված սերվերներից որևէ մեկից։

Աղբյուրը՝ http://armscoop.com

2015-16 ուստարվա II կիսամյակում մասնաճյուղում կազմակերպվեց «Բակալավրական և մագիստրոսական կրթությունն իմ աչքերով» թեմայով քննարկում այն շրջանավարտների հետ, ովքեր ունեն բարձր առաջադիմություն և նպատակադրվել են կրթությունը շարունակել Մայր բուհի մագիստրատուրայում:

Մասնակիցները լրացրել են հարցաթերթը և առաջադրված հարցերի վերաբերյալ  բանավոր արտահայտել իրենց կարծիք-գնահատականը:

Շրջանավարտներին առաջադրվել են այսպիսի հարցեր. 1. Ընդունվելիս ի՞նչ ակնկալիքներ ունեիք Իջևանի մասնաճյուղից և որքանո՞վ արդարացան դրանք: 2. Բակալավրական կրթության շրջանակներում, ըստ Ձեզ, մասնաճյուղը կարողացա՞վ տալ բավարար գիտելիքներ ու հմտություններ՝ Ձեր մասնագիտությամբ աշխատելու համար: 3. Գնահատման գործող համակարգը, Ձեր կարծիքով, կարողացա՞վ լիարժեք բացահայտել Ձեր գիտելիքները, հմտություններն ու կարողությունները: 4. Որո՞նք են այն շարժառիթները, որոնք Ձեզ մղում են ուսումը շարունակելու մագիստրատուրայում: 5. Ընդհանրապես ի՞նչ պատկերացում ունեք մագիստրոսական կրթության, նրա նպատակների ու հնարավորությունների մասին: 6. Ցանկություն ունե՞ք հետագայում զբաղվելու ուսումնագիտական գործունեությամբ:

ՄԿՈԱ բաժնի մասնագետ, սոցիոլոգ Է.Կյուրեղյանն իրականացրել է քննարկման արդյունքների վերլուծություն, որի համաձայն՝ ԵՊՀ ԻՄ-ի՝ բարձր առաջադիմություն ունեցող շրջանավարտները միահամուռ էին այն հարցում, թե մասնաճյուղը բակալավրական կրթության շրջանակներում կարողացել է իրենց տալ բավարար գիտելիքներ և հմտություններ՝ տվյալ մասնագիտությամբ աշխատելու համար:

Նրանց գերակշիռ մասը մասնաճյուղ է ընդունվել այն նպատակով, որ պետք է ստանա որակյալ բարձրագույն կրթություն և դառնա լավ մասնագետ և խոստովանում են, որ իրենց ակնկալիքները լիովին արդարացել են:

Ըստ որոշ շրջանավարտների՝ առկա է խզում ձեռք բերված գիտելիքների ու հմտությունների միջև, մի մասն էլ կարծում է, որ գործնական պարապմունքներն ու պրակտիկաները լիարժեք չեն:

Շրջանավարտները հիմնականում բավարար պատկերացում ունեն մագիստրոսական կրթության մասին և մոտիվացված են: Գերակշիռ մասը համոզված է, որ կրթական այդ մակարդակում ձեռք են բերելու ավելի խորը և կայուն գիտելիքներ, գիտահետազոտական որակներ:

Հատկանշական է և ուրախալի, որ 20 ապագա մագիստրոսներից 11-ը ցանկություն ունեն զբաղվելու ուսումնագիտական գործունեությամբ, ընդ որում՝ չթաքցրեցին իրենց մտադրությունը՝ հնարավորության դեպքում դասավանդել սիրելի մասնաճյուղում:

«Ես սիրում եմ իմ մասնագիտությունը, ցանկանում եմ ավելի զարգացնել գիտելիքներս ու հմտություններս, իմ մասնագիտությամբ լավ աշխատանք գտնել, մրցունակ դառնալ աշխատաշուկայի համար, ինքնուրույն լիարժեք կյանքով ապրել, ինչի համար համոզված եմ, որ մագիստրոսական կրթությունը անհրաժեշտ պայմաններից մեկն է». հիմնականում նման բնույթի էին շրջանավարտների պատասխանների մեծ մասը:

Առանձին ուշադրության են արժանի գնահատման համակարգի վերաբերյալ շրջանավարտների անկեղծ պատասխանները: Առանձին մասնագիտությունների ներկայացուցիչներ մտահոգություն հայտնեցին արտադրական պրակտիկայի և գնահատման գործող համակարգի արդյունավետության մասին:

Նկատելի էր, որ ճշգրիտ գիտությունների ներկայացուցիչներն ավելի գոհ էին գործող գնահատման համակարգից, քան հումանիտար մասնագիտություններինը: Վերջիններից շատերը հավաստում էին, որ թեստային գնահատման եղանակը լիարժեքորեն չի բացահայտում ուսանողների գիտելիքները, այն դնում է սահմանների մեջ: Նույնիսկ կարծիք եղավ այն մասին, թե թեստերը ավելի են ուսանողին բթացնում: Ասվում էր, որ ազատ շարադրանքն ավելի մեծ հնարավորություն է տալիս գիտելիքները դրսևորելու: Պարզ է մի բան. եթե կանոնակարգը թույլ է տալիս, կարելի է ավելի ճկուն վերաբերվել գնահատման համակարգին, տարբերակված մոտեցում ցուցաբերել գնահատման մեթոդի ընտրության հարցում:

Ուսումնական տարվա վերջում ՄԿՈԱ բաժնի կողմից անցկացվում է մասնաճյուղի շրջանավարտների համատարած հարցում, որի արդյունքները համադրելով վերոնշյալ քննարկման արդյունքների հետ՝ կարելի է հիմնավոր պատկերացում կազմել մասնաճյուղում ստացած կրթությունից շրջանավարտների բավարարավածության վերաբերյալ: