Հայ իրականության մեջ առաջին դեպքը չէ, երբ Հայոց ցեղասպանության տարելիցների կապակցությամբ հրապարակումներ են լինում, որոնք փորձում են նորովի ներկայացնել Ցեղասպանության թեման և ուսումնասիրության նոր մեթոդներ են առաջ քաշում, սակայն այս հարցում միշտ էլ կա նոր ասելիքի կամ ասելիքի նորոգման կարիք: 2015թ. վերջին լույս տեսավ Հայկազեան հայագիտական հանդեսի 35-րդ հատորը, որը կրում է «Հարիւրամեակէն անդի՛ն, եւ` ի՛նչ» խորագիրը: Թերևս այդ «Ի´նչ»-ն էլ հենց խորհրդանշում է ողջ հատորի բովանդակությունը։
Նոյեմբերի 5-ին Գիտությունների ազգային ակադեմիայում տեղի ունեցավ Հայկազյան հայագիտական հանդեսի 35-րդ հատորի շնորհանդեսը․ ներկա հյուրերը՝ ՀՀ սփյուռքի նախարարը, ՀՀ ԳԱԱ փոխնախագահը, այլ ելույթ ունեցողներ, կարևորելով հանդերձ հանդեսի դերը հայ իրականության և սփյուռք-հայրենիք կապի մեջ, խոսելով Հայկազյան Համալսարանի գործունեության մասին, այնուամենայնիվ, չանդրադարձան շնորհանդեսի բուն առիթին՝ հանդեսի վերջին հատորին։ Նշենք, որ 35-րդ հատորի շնորհանդեսը փաստում է դրան նախորդած հատորների ձևավորման փորձառության կուտակման մասին:
Հատորում տեղ են գտել 18 հոդված, 3 քննարկում, 9 հրապարակում, 5 հաղորդում և դերսիմահայերի վերաբերյալ հուշագրություններ:
Հայկազյան Հայագիտական հանդեսի 35-րդ հատորի առաջին երկու հոդվածը (Աշոտ Ոսկանյան, «Աղետի պահապանը»․ Ռոբեր Քոփթաշ, «Հայ քաղաքական միտքը երիտթուրքական հեղափոխությունից առաջ և հետո») ծածուկ կաղապարներով փորձում են ընթերցողին հասցնել այն միտքը, որ Մեծ եղեռնի իրագործման մեղքը հաճախ այս ու այն կողմ որոնելու փոխարեն պետք է մեր բաժին սխալը փորձենք ուղղել՝ ի սկզբանե ընդունելով այն: Երրորդ հոդվածը (Եղիկ Ջերեջյան, «Համբարձում Բոյաջյանի (Մեծն Մուրադ) խորհրդարանական գործունեությունը (1908-1912թթ․)») ներկայացնում է հայկական ներկայությունը թուրքական խորհրդարանում Առաջին աշխարհամարտի տարիներին։ Այն նաև, թեկուզ անուղղակիորեն, այնուամենայնիվ տեսանելի է դարձնում առաջին երկու հոդվածների կաղապարի արդարացիությունը, այն է՝ Օսմանյան խորհրդարանում որոշակի տեղ ու կշիռ ունեցող հայ մտավորականների աչքի առջև էր սկսվում հայերի կոտորածը:
Հաջորդ հոդվածները հիմնականում կարելի է բնորոշել որպես Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ փաստագրություն։ Վահրամ Շեմասյանի «Մուսա լեռան դիմադրությունն ընդեմ Հայոց ցեղասպանության» հոդվածում ներկայացվում է մուսալեռցիների ինքնապաշտպանությունը, որտեղ ընդհանուր առմամբ պատկերելով ինքնապաշտպանությունից հրաժարվողների ճակատագիրը՝ անցում է կատարվում ինքնապաշտպանվողների փրկությանը։ Հաջորդ հոդվածում (Անահիտ Խոսրոևա, «Ասորիների ցեղասպանությունն Օսմանյան կայսրությունում. համառոտ ակնարկ») հեղինակը երիտթուրքական իշխանությունների՝ քրիստոնյա փոքրամասնությունների ոչնչացման քաղաքականության համատեքստում ներկայացնում է ասորիների կոտորածների պատմությունը։
Այս հոդվածի շարունակություն կարելի է համարել Լեռնա Էքմեքջիողլուի ուսումնասիրությունը («Առևանգումի և ազատագրումի մթնոլորտ. կիներու և մանուկներու ներգրավման քաղաքականությունը Հայոց ցեղասպանության ընթացքին ու անկե ետք»), որում ներկայացված հարցերն ստանում են նորովի մեկնաբանություններ:
«Ցեղասպանութեան զոհ՝ Ուրֆայի պղնձագործությունը և անոր արհեստագէտ Յակոբ Մաներեան» հոդվածն անդրադառնում է Հայոց ցեղասպանության հետազոտության մեկ այլ ենթաճյուղի՝ մշակութային եղեռնի թեմային: Մեկ իրի պատմության միջոցով հեղինակ Անդրանիկ Դաքեսյանը հետաքրքիր փաստերով ներկայացնում է մի կողմից արհեստների անկումը Ցեղասպանության տարիներին և մյուս կողմից փորձում սեփական պատումի միջոցով վեր հանել մշակութային եղեռնին բնորոշ առանձնահատկությունները:
Անդրանիկ Ծ․ վրդ․ Գռանյանի հոդվածը («Բառերուն մյուս երեսը․ «Ջարդաբանություն» և մասամբ նորին») փորձ է ներկայացնելու Ցեղասպանությանը բնորոշ տերմինների կիրառությունն ու ընկալումները:
Ամերիկահայ գրական երկերի միջոցով Ցեղասպանության հիշողության մեկնաբանման փորձ է Անիտա Մուչոյանի հոդվածը, որտեղ ներկայացվում են ամերիկահայ երեք հեղինակների՝ Վ․ Սարոյանի, Փիթեր Բալաքյանի և Քրիս Բոջալյանի արձագանքները Ցեղասպանությանն ու դրա ընկալմանը:
Գաղթօջախներում Եղեռնի վերաբերյալ թատերագրությանն է վերաբերում Արմեն Ուրնեշլյանի հոդվածը: Հեղինակը 20 թատերգությունների միջոցով շարադրում է Եղեռնի վկայագրությունը թատրոնում, փորձելով մի կողմից կատարվածը դիտարկել արվեստի տեսանկյունից, իսկ մյուս կողմից պարզել, թե առավելապես որ հարցերն էին թատերագիրների ուշադրությանը գրավում, որպես օրինակ՝ «թուրքի» կերպարի ներկայացումը ցեղասպանված հայի աչքերով ու մտքով:
Կարինե Ռաֆայելյանի հոդվածը նվիրված է գեղարվեստական ստեղծագործության հոլովույթում հայի էթնիկ պատկերին ու առավելապես քնում է Դ. Դեմիրճյանի «Հայը» խոհագրությունը, որտեղ ամփոփված են հայի բոլոր բնութագրերը:
Ցեղասպանությունից համատեքստում եղած զվարճալի դեպքերը, հետաքրքիր զվարճապատումները ևս մեծ արհավիրքի հետազոտության մաս են կազմում, որի հետաքրքիր նկարագիրն էլ կարելի է գտնել Արմեն Շ. Սարգսյանի ուսումնասիրության մեջ:
Զավեն Մսրլյանի հոդվածը վերաբերում է Ցեղասպանագիտական հետազոտության կարևոր ուղղություններից մեկին՝ թուրքական ժխտողականությանը և Ցեղասպանության անհերքելի փաստաթղթերի ուսումնասիրությանը։
Պետք է նշել, որ Հայոց ցեղասպանությանը նվիրված հետազոտությունները լուծում են հիմնականում փաստագրման և մարդկային ու նյութական կորուստների հաշվարկման խնդիրները, սակայն դեռևս անբավարար են փոխհատուցման վերաբերյալ կատարված հետազոտությունները։ Մյուս կարևոր խնդիրը Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ ուսումնասիրությունների առավելապես նեղ, զուտ հայագիտական բնույթն է, ուստի հետազոտությունները պետք է ընդլայնել նաև միջազգային ցեղասպանագիտության համատեքստում։
Հայկազյան հայագիտական հանդեսի 35-րդ հատորում վերոնշյալ խնդիրները ևս քննելի էին: Հատորի խմբագրականում արդեն իսկ խնդիր էր դրել Հայոց ցեղասպանությունից անդին տեսնել այս ժողովածուն, որը հենց կխորհրդանշեր, թե ի´նչ է նշանակում հայի համար Ցեղասպանությունը հետազոտելը, կամ թե ցեղասպանագիտության ասպարեզում հայագիտական նյութը ի´նչ արդյունքների է հասել: Կարելի է համոզված նշել, որ Հայկազյան հայագիտական հանդեսի 35-րդ հատորը նոր էջ է բացում ցեղասպանագիտության մեջ: Վերոգրյալ նկարագրություններից պարզ է դառնում, որ որոշ հոդվածներ արդեն իսկ դուրս են եկել «բացառիկ դրվագները» սոսկ նկարագրելու միտումից և փորձում են վերլուծությունների միջոցով ներկայացնել խնդրո առարկան:
Աղբյուրը՝ http://armscoop.com
